ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG
1. Điều kiện tự nhiên
1.1. Vị trí địa lý
Sốp Cộp được thành lập theo Nghị định số 148/2003/NĐ-CP ngày 02 tháng 12 năm 2003 của Chính phủ, là huyện vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới của tỉnh Sơn La với tổng diện tích tự nhiên là 147.342 ha, bao gồm 8 xã. Là huyện đặc biệt khó khăn, nằm xa các trung tâm kinh tế, văn hoá, xa tỉnh lỵ, với đường biên giới dài 124,879km giáp với huyện Phôn Thoong, huyện Viêng Khăm (tỉnh Luông Pha Păng), huyện Mường Ét và huyện Mường Son (tỉnh Hua Phăn) nước Cộng hoà dân chủ nhân dân Lào, chiếm gần 50% chiều dài biên giới toàn tỉnh đã tạo cho Sốp Cộp có vị trí đặc biệt về an ninh quốc phòng và đối ngoại.
- Toạ độ địa lý:
+ 20o39'33'' - 21o 7'15'' Vĩ độ bắc.
+ 103o14'56'' - 103o45'06'' Kinh độ đông.
- Địa giới hành chính:
+ Phía Bắc giáp huyện Sông Mã - tỉnh Sơn La.
+ Phía Tây giáp huyện Điện Biên Đông - tỉnh Điện Biên.
+ Phía Đông và Nam giáp huyện Viêng Khăm (tỉnh Luông Pha Băng), huyện Mường Ét và huyện Mường Son (tỉnh Hua Phăn) nước Cộng hoà Dân chủ Nhân dân Lào.
Cách trung tâm thành phố Sơn La 130 km, có chung đường biên giới với nước bạn Lào dài 120 km, đã tạo cho huyện Sốp Cộp có vị trí đặc biệt về an ninh, quốc phòng.
1.2. Địa hình, địa mạo
Huyện Sốp Cộp có địa hình khá phức tạp, chia cắt mạnh, tạo nên các rẫy núi lớn nhỏ phân bố không đều, hầu hết các các dãy núi chạy theo hướng Tây Bắc - Đông Nam. Hệ thống suối đa dạng có độ chênh cao lớn. Nhìn chung địa hình trong huyện hình thành nên hai tiểu vùng tương đối khác biệt đó là:
- Vùng núi cao: Bao gồm 4 xã là: Mường Lèo, Mường Lạn, Nậm Lạnh và Sam Kha. Các xã này có độ cao trung bình từ 1.000 - 1.800m, độ cao tuyệt đối cao nhất là đỉnh Pu Sam Xao 1.925m thuộc xã Mường Lèo. Vùng này địa hình hiểm trở, có nhiều núi cao vực sâu. Độ dốc cao, phần lớn từ 250 trở lên, có một số nơi đến 450 và trên 450, nhiều núi đá và tỷ lệ đá lẫn lớn. Vùng này có tỷ lệ đất trồng trọt cây nông nghiệp thấp, trong sản xuất nông nghiệp chủ yếu là trồng lúa nương, ngô, sắn và một số cây công nghiệp ngắn ngày trên đất dốc.
- Vùng núi thấp: Bao gồm các xã còn lại: Sốp Cộp, Mường Và, Dồm Cang và Púng Bánh. Các xã này có độ cao trung bình từ 750 - 950 m, độ cao tuyệt đối thấp nhất là 700 m ở suối Nậm Công thuộc xã Sốp Cộp. Vùng này có độ dốc trung bình từ 20-350, tỷ lệ núi đá và đá lẫn thấp. Phương thức sản xuất nông nghiệp ở vùng này có phần đa dạng hơn cụ thể là lúa nước, lúa nương, ngô, cây ăn quả và một số cây công nghiệp ngắn ngày.
1.3. Khí hậu
Huyện Sốp Cộp nằm ở vị trí vùng Tây Bắc Việt Nam, mang đặc trưng khí hậu nhiệt đới nóng ẩm, chịu ảnh hưởng của chế độ gió mùa. Nhưng do khu vực nằm sâu trong lục địa nên ít ảnh hưởng của mưa bão trong mùa hè và gió mùa Đông Bắc trong mùa đông. Trong năm được chia làm hai mùa rõ rệt:
- Mùa mưa xuất hiện từ tháng 4 đến tháng 9, mưa tập trung vào các tháng 6,7,8, lượng mưa chiếm trên 85-90% lượng mưa cả năm. Mùa này thời tiết nóng ẩm rất thích nghi cho sinh trưởng, phát triển của cây trồng.
- Mùa khô từ tháng 10 đến tháng 3 năm sau, do ảnh hưởng của gió mùa Tây Nam nên thời tiết khô và lạnh. Có năm xuất hiện sương muối kéo dài từ 3-5 ngày, mùa này dễ xảy ra hoả hoạn đối với nhà cửa và cây rừng.
Diễn biến thời tiết và khí hậu có những đặc trưng chính sau đây:
- Nhiệt độ trung bình năm : 22,70C
- Lượng mưa trung bình năm : 1.087 mm
- Độ ẩm không khí bình quân : >80%/năm
- Số giờ nắng trung bình : 1.954 giờ/năm
1.4. Thủy văn
Trên địa bàn huyện không có con sông nào chảy qua, chỉ có hệ thống suối phân bố rải rác bao gồm các hệ thống suối và các con suối chính sau:
- Hệ thống suối Nậm Công: đây là hệ thống suối lớn nhất trong huyện. Suối Nậm Công chảy qua xã Sốp Cộp trở thành nhánh chính của Sông Mã, là hợp lưu của 3 con suối nhỏ: suối Nậm Ca (chảy qua xã Mường Và); suối Nậm Lạnh (chảy qua xã Nậm Lạnh); suối Nậm Ban (chảy qua 4 xã: Sam Kha; Púng Bánh; Dồm Cang và Sốp Cộp). Hệ thống suối Nậm Công cung cấp đủ nước cho 4 xã Sốp Cộp, Dồm Cang, Púng Bánh, Mường Và cả về mùa khô, đồng thời có tiềm năng lớn về thủy điện.
- Suối Nậm Pừn: Bắt nguồn từ độ cao 1.600 m thuộc xã Mường Lèo (Giáp biên giới Việt Lào) chảy sang huyện Điện Biên Đông đổ ra Sông Mã.
- Suối Nậm Sọi: Chảy dọc xã Mường Lạn; xã Mường Cai và Chiềng Khoong (huyện Sông Mã) đổ ra Sông Mã.
Ngoài hệ thống suối và các con suối chính trên, còn có những con suối nhỏ phân bố không đồng đều trong huyện.
Với đặc thù của vùng núi cao hiểm trở, nên hầu hết những con suối trong huyện đều có những đặc điểm chung: tốc độ dòng chảy mạnh do độ chênh cao giữa hạ lưu và thượng nguồn lớn, tạo nên nhiều thác gềnh. Biên độ lưu lượng nước giao động giữa hai mùa quá lớn, nhiều con suối nhỏ không đủ nước sinh hoạt và sản xuất cho đồng bào vào thời điểm mùa khô. Tiềm năng khai thác để xây dựng các công trình thuỷ lợi, thuỷ điện nhỏ phục vụ đời sống và sản xuất tại chỗ của địa phương rất lớn.
2. Phân tích đặc điểm các nguồn tài nguyên
2.1. Tài nguyên đất
Theo kết quả điều tra của Trung tâm Địa Môi trường và tổ chức lãnh thổ thuộc Liên hiệp Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam kết hợp bản đồ thổ nhưỡng tỷ lệ 1/100.000 của tỉnh Sơn La, thì trong huyện phân bố một số loại đất chính sau:
a) Đất vàng xám (Xf): Diện tích 143.968 ha, chiếm 97,71% tổng diện tích tự nhiên... Trong đất vàng xám được chia ra 3 loại đất phụ là:
- Đất vàng xám điển hình (Xfh): Diện tích 66.974 ha, chiếm 46,52% diện tích đất xám vàng. Đất này chủ yếu phân bố ở đai cao từ sườn lên đỉnh núi, có độ pH từ 6 - 6,5; tỷ lệ đá lẫn, đá lộ đầu lớn; độ dốc cao phần lớn từ 300 trở lên có tầng mỏng đến trung bình; hàm lượng mùn phần lớn là trung bình đến giầu. Loại đất này thực bì chủ yếu là cây rừng tự nhiên và đất trống đồi núi trọc.
- Đất xám vàng có thành phần cơ giới nặng (Xfar): Diện tích 60.884 ha, chiếm 42,29% diện tích đất vàng xám. Đất này chủ yếu phân bố ở đai cao từ sườn đến đỉnh và một phần chân núi, có độ pH từ 4,5-7,5; hàm lượng mùn trung bình; tỷ lệ đá lẫn nhiều; độ dốc cao phần lớn từ 350 trở lên; có tầng mỏng trung bình. Loại đất này thực bì chủ yếu là cây rừng tự nhiên đang tái sinh và một phần đất trống đồi núi trọc.
- Đất xám tích mùn (Xfu): Diện tích 16.110 ha, chiếm 11,19% đất vàng xám. Đất này chủ yếu phân bố ở các vùng núi thấp và ven theo hai bên suối lớn, có độ pH từ 4,5-5; hàm lượng mùn trung bình đến giầu; tỷ lệ đá lẫn ít; độ dốc tập trung từ 20-350; có tầng mỏng trung bình. Loại đất này hiện tại đang là rừng tái sinh tự nhiên và canh tác sản xuất nông nghiệp.
b) Đất phù sa(P): Diện tích 2.505 ha, chiếm 1,7% tổng diện tích tự nhiên. Đất này được chia làm 3 loại đất phụ:
- Đất phù sa chua (Pc): Diện tích 2.077 ha, chiếm 82,91% diện tích đất phù sa. Đất này chủ yếu phân bố ở các vùng chân núi, có độ pH từ 4,5-6,5; hàm lượng mùn trung bình; tỷ lệ đá lẫn ít; độ dốc thấp, tập trung từ 15-250; có tầng mỏng trung bình. Loại đất này hiện tại đang canh tác sản xuất nông nghiệp.
- Đất phù sa ít chua (Pi): Diện tích 354 ha, chiếm 14,13%. Đất này chủ yếu phân bố ở các vùng chân núi, có độ pH từ 5,5-7,5; hàm lượng mùn trung bình đến giầu. Loại đất này hiện tại đang canh tác sản xuất nông nghiệp.
- Đất phù sa bão hoà (Peh): Diện tích 74 ha, chiếm 2,96% diện tích đất phù sa. Đất này chủ yếu phân bố ở các vùng chân núi, có độ pH trung tính; hàm lượng mùn trung bình. Loại đất này hiện tại đang canh tác sản xuất nông nghiệp.
c) Đất đỏ và nâu vàng(F): Diện tích 486 ha, chiếm 0,33% tổng diện tích tự nhiên. Đất này phân bố chủ yếu ở sườn dông.
d) Đất mới biến đổi(CM): Diện tích 177 ha, chiếm 0,12% tổng diện tích tự nhiên. Đất này phân bố rải rác ở sườn dông do quá trình glây mạnh.
đ) Đất glây(Gl): Diện tích 206 ha, chiếm 0,14% tổng diện tích tự nhiên. Đất này phân bố rải rác ở dọc ven các con suối lớn, có độ dốc thấp.
Nhìn chung đất đai huyện Sốp Cộp phù hợp với nhiều loại cây trồng khác nhau song phần lớn là có độ dốc lớn phân bổ không tập trung. Hàm lượng các chất dinh dưỡng như đạm, lân, Kali, Canxi, Manhê trong đất thấp và giảm nhanh theo độ sâu, tỷ lệ không cân đối.
2.2. Tài nguyên nước
Nước phục vụ cho sản xuất và sinh hoạt của nhân dân trong địa bàn huyện Sốp Cộp được lấy từ hai nguồn:
- Nguồn nước mặt: Đây là nguồn nước chính phục vụ sản xuất sinh hoạt của nhân dân trong vùng. Được cung cấp bởi hệ thống suối chính như: suối Nậm Công, Mường Và, Nậm Lạnh, Nậm Ban, Nậm Pừn, Nậm Sọi và các con suối nhỏ khác. Tuy nhiên phần lớn mặt nước các suối đều thấp hơn mặt bằng đất canh tác và các khu dân cư nên hạn chế đáng kể tới khả năng khai thác sử dụng vào sản xuất và đời sống.
- Nước dưới đất: Hiện tại chưa có điều kiện thăm dò, khảo sát đầy đủ. Qua kết quả điều tra khảo sát cho thấy nước ngầm của huyện phân bố không đều, mực nước thấp, khả năng khai thác khó khăn.
2.3. Tài nguyên rừng, thảm thực vật
Diện tích đất lâm nghiệp của huyện năm 2018 có 71.189,12 ha chiếm 48,32% tổng diện tích tự nhiên, có tiềm năng phát triển lâm nghiệp với hệ thống rừng phòng hộ, rừng đặc dụng và rừng kinh tế. Tài nguyên rừng khá phong phú, có nhiều nguồn gen động thực vật quý hiếm. Thực vật có nhiều loài cây quý hiếm như: Chò, Dổi, Đinh hương, Lát hoa, Bách xanh và các loại cây dược liệu: Đẳng sâm, Ba kích, Ý dĩ, Cốt bổ toái,... Động vật có các loài gấu, sơn dương, khỉ, sóc tạo nên một quần thể sinh học khá đa dạng.
Hiện nay phần lớn diện tích rừng là rừng phục hồi, rừng nghèo, rừng tre nứa và rừng hỗn giao trữ lượng thấp. Chỉ có một số ít diện tích rừng có trữ lượng lớn và chất lượng rừng tương đối tốt tập trung chủ yếu ở các xã như: Mường Lèo, Mường Và, Mường Lạn,... phân bố chủ yếu ở các vùng địa hình hiểm trở có độ cao trên 1.000m, độ dốc lớn khả năng khai thác sử dụng rất hạn chế.
2.4. Tài nguyên khoáng sản
Hiện chưa có kết quả thăm dò, khảo sát đầy đủ, song nhìn chung Sốp Cộp là huyện nghèo về khoáng sản, chỉ có đá vôi, cát sỏi, đất sét trữ lượng nhỏ phân bố rải rác có thể khai thác với qui mô nhỏ phục vụ nhu cầu tại chỗ như mỏ đá Tà Cọ xã Sốp Cộp, mỏ đá Huổi Lầu xã Mường Và. Ngoài ra còn có 2 điểm quặng trữ lượng nhỏ là mỏ quặng Chì - brarit bản Huổi Lầu xã Mường Và, quặng Chì kẽm bản Pú Sút xã Sam Kha.
2.5. Tài nguyên nhân văn
Sốp Cộp là vùng đất được hình thành và phát triển sớm trong lịch sử. Trải qua những thăng trầm của thời gian đến nay trên địa bàn huyện vẫn còn giữ được những giá trị văn hoá vật thể quý báu như Tháp Mường Và. Trên địa bàn huyện có nhiều dân tộc cùng sinh sống như: Thái, Mông, Khơ Mú, Lào, Mường, Kinh... mỗi dân tộc có bản sắc đặc trưng riêng từ phong tục, tập quán đến quan hệ cộng đồng, ngôn ngữ và ngành nghề truyền thống. Sống đan xen nhau, có truyền thống đoàn kết gắn bó với nhau tạo nên một cộng đồng có nền văn hoá đa dạng, phong phú và có tính nhân văn cao.
3. Thực trạng môi trường
Cảnh quan môi trường của huyện Sốp Cộp bị tác động chưa nhiều, mức độ ô nhiễm môi trường chưa nghiêm trọng. Tuy nhiên trong quá trình sản xuất và sinh hoạt của con người chưa chú ý đến việc bảo vệ môi trường. Sản xuất nông nghiệp chủ yếu trên đất dốc mà chưa áp dụng các biện pháp bồi bổ cải tạo đất đã làm giảm độ phì của đất, khả năng giữ nước thấp, hiện tượng xói mòn, rửa trôi xảy ra khá phổ biến làm giảm tầng dày và độ phì của đất gây sạt lở, lũ quét ở vùng thấp đồng thời ảnh hưởng xấu đến nguồn nước.
Để xây dựng môi trường bền vững cần phải có các giải pháp nhằm phục hồi, tái sinh thảm thực vật, nâng tỷ lệ che phủ rừng nhất là ở những khu vực rừng đầu nguồn. Đây là vấn đề cần có sự quan tâm kịp thời của các cấp chính quyền.